Αργύρης Δούρβας
Η επιστροφή της Μεγάλης Μητέρας
Εύη Λιακέα, Απόδειπνο, εκδ. Θράκα, 2023, σελ. 64
Εισαγωγή
Η Εύη Λιακέα γεννήθηκε στην Καλαμάτα το 1976. Σπούδασε ψυχολογία και μουσική και εργάζεται ως δασκάλα πιάνου. Παράλληλα, ασχολείται με το κολλάζ και τη φωτογραφία. Ποιήματά της, χρησιμοποίησε στις εκθέσεις «Το ποτάμι κυλάει» (Καλλιτεχνικό Στέκι Καλαμάτας, 2014) και «Duality» (Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών, 2017). Το Απόδειπνο είναι η πρώτη ποιητική συλλογή που δημοσιεύει. Ποιήματα από το Απόδειπνο και την ανέκδοτη συλλογή Οι μήνες περιελήφθησαν στη συλλογή Οι λέξεις της – Περήφανες προλετάριες της ομάδας «sister outsider» (εκδ. Κονιδάρη, 2023).
Η ποίηση της Λιακέα μπορεί να ενταχθεί στην ποιητική της υπαίθρου ή ποιητική του τοπίου ή ποιητική της ιθαγένειας που θεμελιώθηκε από τον Μάρκο Μέσκο, τον Τάσο Πορφύρη και τον Μιχάλη Γκανά, ενώ η σύγχρονη έκφραση αυτής της τάσης εκφράστηκε και εκφράζεται από τον Χρήστο Κολτσίδα, τον Χρήστο Διαμαντή, τον Βαγγέλη Μπριάνα, τον Κυριάκο Συφιλτζόγλου, τον Δημήτρη Πέτρου και την Ελένη Αθανασίου. Η ποιητική της υπαίθρου έχει ως κεντρική θεματική την ύπαιθρο και τη σχέση με την παράδοση. Στόχος της ποιητικής της υπαίθρου, δεν φαίνεται να είναι η απόκτηση κάποιας υποτιθέμενης εθνικής αυτογνωσίας αλλά η αναζήτηση μιας νέας ταυτότητας που ορίζεται με βάση την εντοπιότητα. Η προβληματική αυτή είναι πολύ απομακρυσμένη από τη γενιά του ’30 και την εθνοκεντρική της αφήγηση.Από το βιβλίο της Λιακέα, απουσιάζουν συγκεκριμένες ιστορικές αναφορές. Τα ποιήματα φαίνεται να αναφέρονται σε μια αόριστη χρονικά, προβιομηχανική κοινωνία, δίνοντας μια ψευδαίσθηση του φυσικού και άχρονου. Η Λιακέα εκφράζει μια νοσταλγική ματιά για την προνεωτερική κοινωνία της υπαίθρου ενώ ανιχνεύεται στον λόγο της ένα είδος αντικαπιταλιστικού ρομαντισμού. Η οπτική της Λιακέα ξεχωρίζει από άλλες έμφυλες προσεγγίσεις της σύγχρονης ποίησης, καθώς φαίνεται να υιοθετεί μια οικοφεμινιστική στάση, η οποία συνδυάζει τον φεμινισμό με την οικολογία. Η φύση, όπως θα δείξουμε στη συνέχεια, ιεροποιείται, και ο κόσμος εκπνευματώνεται.
Τα ποιήματά του βιβλίου έχουν τη μορφή πεζών ποιήματων, χαϊκού και ποιήματων σε ελεύθερο στίχο. Τα χαϊκού τηρούν με ακρίβεια τους κανόνες των 5-7-5 συλλαβών και το περιεχόμενό τους αφορά σε ενσταντανέ εμπνευσμένα από τη φύση και τις αλλαγές της. Τα χαϊκού ενισχύουν την οικολογική θεματολογία του βιβλίου. Τα δε ελευθερόστιχα ποιήματα και η εναλλαγή πεζών ποιημάτων ενισχύουν την ποικιλομορφία του. Ο λόγος του βιβλίου είναι απλός και λιτός, ενώ σε σημεία είναι λυρικός χωρίς όμως να διακατέχεται από συναισθηματολογία. Η Λιακέα στα ποιήματά της, μέσω της επιλογής των λέξεων, της σύνταξης και της στίξης, επιδιώκει να αφήσει χώρο για τη σιωπή και να αναδείξει τον εσωτερικό ρυθμό του κειμένου (Λιακέα & Ρώσσογλου, 2024). Οι περιγραφές της φύσης υποβάλλουν στον αναγνώστη μια νοσταλγική αίσθηση μιας χαμένης σχέσης με αυτή. Οι αναφορές του βιβλίου στον ήλιο, τη σελήνη, τη θάλασσα, τον αέρα, αξιοποιούν πολυχρησιμοποιημένα ποιητικά σύμβολα· ωστόσο η ποιήτρια καταφέρνει,τουλάχιστον τις περισσότερες φορές, να μην γίνεται κοινότοπη. Τα φυσικά και ουράνια σύμβολα υποβάλλουν αισθήσεις και συναισθήματα σε συνδυασμό με τις περιγραφές της χλωρίδας και πανίδας.
Οι διακειμενικές αναφορές του βιβλίου είναι πλούσιες, προερχόμενες κυρίως από την ποίηση, την πεζογραφία και τη μουσική. Η εξέταση των αναφορών αυτών θα είναι συνοπτική, καθώς στόχος του παρόντος άρθρου είναι να εστιάσει στην οικολογική διάσταση του βιβλίου. Στο Απόδειπνο, αναφέρεται ο Μάτσουο Μπάσο, σημαντικός εκπρόσωπος του γιαπωνέζικου χάι-κου και ο επίσης Ιάπωνας ποιητής Ζεν, Shinkichi Takahashi. Επιπλέον, υπάρχουν αναφορές στην πεζογραφία: ο ναύτης του Σελίν είναι πιθανή αναφορά στον Μπαρνταμού, ήρωα του μυθιστορήματος Ταξίδι στην άκρη της νύχτας του Σελίν·ο δε Μπέντζυ, παραπέμπει στο Βουή και μανία του Φώκνερ. Τέλος, από το πεδίο της μουσικής, αναφέρονται τα Νυχτερινά του Σοπέν.
Οικοφεμινισμός και πνευματικότητα
Θεωρώ πως θα ήταν ενδιαφέρον, λοιπόν, το Απόδειπνο της Λιακέα να προσεγγιστεί μέσα από μια οικοφεμινιστική οπτική που συνδέεται με την πνευματικότητα. Για να κατανοηθεί καλύτερα αυτή η προσέγγιση, θα αναφέρω συνοπτικά οι θέσεις που υιοθετεί ο οικοφεμινισμός. Το 1974, η Francoise d’ Eaubonne, στο βιβλίο της Φεμινισμός ή θάνατος [Le feminisme ou la mort], χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τον όρο «οικοφεμινισμός». Στο βιβλίο αυτό, απευθύνει έκκληση στις γυναίκες να δραστηριοποιηθούν για την προστασία της φύσης. Στην οικοφεμινιστική σκέψη, υπάρχει συσχετισμός της κυριαρχίας που υφίστανται οι γυναίκες από τους άνδρες με την κυριαρχία που υφίσταται η φύση από τον άνθρωπο συνολικά. Έχει ενοχοποιηθεί πολλές φορές η φιλοσοφία για τον διαχωρισμό ανάμεσα στη φύση και στον άνθρωπο. Η βασική θέση του οικοφεμινισμού είναι ότι τα υπάρχοντα ταξικά, σεξιστικά, ρατσιστικά, καθώς και κοινωνικά προβλήματα, απορρέουν από την κυριάρχηση / καταπίεση που υφίστανται οι γυναίκες και η φύση (Σκορδούλης, 2020). Ο όρος «οικοφεμινισμός» περιλαμβάνει μια πληθώρα θέσεων που μπορεί να αποκλίνουν μεταξύ τους σε μεγάλο βαθμό. Μια συνιστώσα του είναι αυτή που συνδέι τον οικοφεμινισμό με την πνευματικότητα (spirituality), και ειδικότερα την ‘γυναικεία’ πνευματικότητα. Στον οικοφεμινισμό και την πνευματικότητα, συνυπάρχουν διάφορες πνευματικές παραδόσεις, όπως ο βουδισμός, ο ινδουισμός και η λατρεία της θεάς Γης, ενώ εφαρμόζονται, κάποιες φορές, διάφορες γιουνγκιανές προσεγγίσεις που τονίζουν τα θηλυκά αρχέτυπα.
Κεντρική έννοια, στη γυναικεία πνευματικότητα, είναι ότι το θείο βρίσκεται παντού: μέσα και γύρω μας. Η θεά αποτελεί μεταφορά για την εμμένεια του θείου και για το υπερβατικό ιερόν όλον. Ταυτόχρονα, η θεά εκφράζει τη συνεχή επαναγέννηση μέσα από το σώμα της Γαίας, και εμπεριέχει το μυστήριο της διαφοράς μέσα στην ενότητα. Ένα δεύτερο στοιχείο της γυναικείας πνευματικότητας, είναι η ενδυνάμωση των ατόμων μέσα από δίκτυα φροντίδας και αλληλεγγύης. Ένα τρίτο στοιχείο της γυναικείας πνευματικότητας, είναι η μετακίνηση από μια αίσθηση της ύπαρξης βασισμένη στον θάνατο, η οποία ενυπάρχει στην πατριαρχική κουλτούρα, σε μια συνειδητοποίηση βασισμένη στην αναγέννηση: το αγκάλιασμα της ζωής ως ενός κύκλου από αναγεννήσεις (Spretnak, 1993).
Πολλές οικοφεμινίστριες αντιτίθενται στην σύνδεση του οικοφεμινισμού με την πνευματικότητα, θεωρώντας ότι τέτοιες προσεγγίσεις επανενισχύουν επιζήμια έμφυλα στερεότυπα για τις γυναίκες και υποβιβάζουν την φιλοσοφική, πολιτική και φεμινιστική σημασία του οικοφεμινισμού – και γι’ αυτό πρέπει να απορριφθούν. Η Janet Biehl (2022) θεωρεί ότι η σύνδεση του οικοφεμινισμού με την πνευματικότητα ενισχύει τη μυστικιστική σχέση γυναίκας-φύσης με τρόπο προσβλητικό και αναληθή. Ο οικοφεμινισμός με πνευματικότητα φαίνεται ορισμένες φορές να επιβεβαιώνει κάποιους παραδοσιακούς γυναικείους ρόλους και στερεότυπα, και να αντιλαμβάνεται τη γυναικεία ταυτότητα ουσιοκρατικά, αποκλείοντας άλλες εκφράσεις θηλυκότητας.
Η Λιακέα, όπως θα δείξουμε στη συνέχεια, φαίνεται να επηρεάζεται κυρίως από τη γυναικεία πνευματικότητα που συνδέεται με πολλαπλές επιστρώσεις διαφορετικών πνευματικών παραδόσεων: παγανισμός, αρχαίος κόσμος, και χριστιανισμός, όπως αναφέρει η Μάρια Ντεγιάνοβιτς (2023).
Οι γυναικείες μορφές
Στο Απόδειπνο της Λιακέα, κυριαρχούν οι γυναικείες μορφές. Το βιβλίο ξεκινά με μια αφιέρωση στη γιαγιά της ποιήτριας. Το πρώτο, ομότιτλο, ποίημα αναφέρεται στη θεία Ντίνα που εμφανίζεται ξανά στο ποίημα «Φούξιες και βασιλικοί». Εκτός από τη θεία Ντίνα, υπάρχει αναφορά στη θεία Καλλιρόη στο ποίημα «Το τραινάκι». Επίσης, η μάνα κάνει την εμφάνισή της ως επίκληση στο άτιτλο ποίημα της σελίδας 31, καθώς και στο άτιτλο ποίημα της σελίδας 42, μαζί με αναφορά σε μία μη κατονομαζόμενη θεία της ποιήτριας. Η γιαγιά εμφανίζεται στο «Απομεσήμερο» μαζί με μια μανδηλοφορούσα. Εκτός από τις συγγενικές γυναικείες μορφές, εμφανίζονται και άλλες γυναίκες: όπως η Χριστίνα που μαυροφορέθηκε, γυναίκες που ανταλλάσσουν ιστορίες στον ίσκιο μιας μουριάς, κάποια Ηλέκτρα, η τσιγγάνα που λέει τη μοίρα κάτω απ’ τον ήλιο. Οι γυναικείες μορφές είναι συχνά συγγενικές: βασίζονται σε μια μητρογραμμική γραμμή διαδοχής όπου τη γιαγιά, διαδέχεται η μητέρα και θείες, και τέλος, η νεότερη εγγονή ποιήτρια. Οι γυναικείες μορφές φαίνεται να παίζουν στο βιβλίο ρόλο γιουνγκιανού αρχετύπου, καθώς εμφανίζονται με τις μορφές της παρθένου, της μητέρας και της γριάς, αντιπροσωπεύοντας το τρίπτυχο αγνότητα, γονιμότητα και σοφία. Θα μπορεούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι οι γυναικείες μορφές αποτελούν ενσάρκωση της Μεγάλης Μητέρας ή της Μητέρας Γης. Η Λιακέα, μέσα από την αναφορά των διαφόρων προσώπων, φαίνεται να περιγράφει μια οργανική κοινότητα όπου οι άνθρωποι δεν ζουν αλλοτριωμένοι και ξένοι προς τη φύση, αλλά έχουν μια προσωπική σχέση μεταξύ τους και σεβασμό για τη φύση. Επίσης, η ποιήτρια αναφέρεται σε μια οικογένεια εκτεταμένη και όχι πυρηνική, σε μια μορφή οικογένειας που πλέον γίνεται όλο και λιγότερη συχνή. Αυτή η εκτεταμένη μορφή οικογένειας τονίζει ακριβώς την αίσθηση ύπαρξης μιας οργανικής κοινότητας όπου οι άνθρωποι βρίσκονται σε άμεση αλληλεξάρτηση και αρμονική συνύπαρξη.
Εκτός από τις κυρίαρχες, σε ρόλους όσο και σε αριθμό, γυναικείες μορφές, στο βιβλίο αναφέρεται μια φορά και η πατρική μορφή: στο ποίημα «Τα περιστέρια». Εκεί, περιγράφεται μια ευχάριστη ανάμνηση ενός ταξιδιού του πατέρα με την κόρη του. Το ζεστό ψωμί και το σοκολατούχο γάλα, η γεύση και το άρωμά τους, συνδέονται με τη διαδικασία της μνήμης όπως η μαντλέν με την αναθύμηση της παιδικής ηλικίας στον Προυστ.
Η κυριαρχία των γυναικείων μορφών στο βιβλίο της Λιακέα θα πρέπει να προσεγγιστεί, όπως θα δείξουμε στη συνέχεια, κάτω από το ερμηνευτικό πλαίσιο ενός είδους θρησκευτικότητας ή πνευματικότητας. Οι γυναικείες μορφές αυτές θα μπορούσαν να ενσαρκώνουν την Θεοτόκο ή την ‘νέα Εύα’. Η ‘νέα Εύα’ ζει σε αρμονία με τη φύση, σε μια κοινωνία όπου δεν υπάρχει καταπίεση ή εκμετάλλευση, αλλά όπου όλοι συμμετέχουν ισότιμα. Σύμφωνα με μια περισσότερο παγανιστική ερμηνεία, οι γυναίκες αποτελούν σύμβολα της πανάρχαιας Μητέρας-Θεάς, ενσαρκώσεις και εκφράσεις της δύναμής της. Όπως θα δείξουμε στη συνέχεια, αυτές οι δύο οπτικές δεν αλληλοαναιρούνται από την ποιήτρια, αλλά συνυπάρχουν, βασισμένες σε ένα είδος πανθεϊσμού.
Αναφορές στην χλωρίδα και την πανίδα
Αξίζει να τονιστεί ότι, εκτός από την κυριαρχία γυναικείων αρχετύπων στο Απόδειπνο της Λιακέα, πολυπληθείς είναι και οι αναφορές στην χλωρίδα και την πανίδα της ελληνικής υπαίθρου. Οι αναφορές σε ζώα είναι συνεχείς: σαλιγκάρια, χελιδόνια, κότσυφας, πουλιά, πρόβατα, γάτος, αλεπού, αγελάδα, βόδια, προϊστορικός βίσωνας, κοράκι, κοκόρια, ένα λευκό αλογάκι, πεταλούδες.
Πολυπληθείς επίσης είναι οι αναφορές στην χλωρίδα της ελληνικής υπαίθρου: ευκάλυπτος, χορτάρι, κάμπος, δέντρο, παπαρούνες, φύκια, καρυδιά, ξερά φύλλα, αμυγδαλιά, κυπαρίσσια, αμπέλι, χωράφια οργωμένα, βάτα, παπαρούνες, μαργαρίτες, θαλάσσιες ανεμώνες, κρίνα, λευκή ορχιδέα, ελιές, λεύκα, ανθισμένες λουίζες, καλάμια.
Επιπρόσθετα, αναφέρονται αβιοτικά μέρη του οικοσυστήματος, όπως το νερό, το φως, ο αέρας, τα βότσαλα, το χώμα, οι πέτρες, κάποια λείψανα. Πέραν αυτών, πολλές είναι και οι αναφορές σε ουράνια σώματα (φεγγάρι, αστέρια, ήλιος) αλλά και σε φυσικά φαινόμενα όπως η βροχή και το χιόνι. Η ποιήτρια προσεγγίζει τη φύση ως ένα γλυπτό σπάνιας ομορφιάς: κάθε στοιχείο που το συνθέτει, συμπυκνώνει το άχρονο και αιώνιο (Λιακέα & Ρώσσογλου, 2024). Έτσι, οι γυναικείες μορφές του Απόδειπνου φαίνεται να συνυπάρχουν αρμονικά και αδιατάραχτα με τη φύση.
Ωστόσο, η προσέγγιση της Λιακέα δεν αποτελεί μια απλοϊκή έκφραση φυσιολατρίας. Η φύση ταυτίζεται με τη γυναικεία φύση, ενώ η σχέση τους σφραγίζεται από ένα είδος πνευματικότητας. Οι γυναίκες, σύμφωνα με την οικοφεμινιστική οπτική, υπόκεινται στις σχέσεις εκμετάλλευσης που τους έχουν επιβάλει οι άντρες. Με παρόμοιο τρόπο καταπίεσης και εκμετάλλευσης, η ανδρική (πρωτίστως) κυριαρχία προσεγγίζει και το φυσικό περιβάλλον.
Το περιβάλλον, άλλωστε, σύμφωνα με την οικοφεμινιστική θεολογία, αποτελεί το σώμα του Θεού. Σύμφωνα με αυτή την οπτική, το περιβάλλον σταδιακά παύει να είναι απολύτως διακριτό από τον θεό-δημιουργό. Το κτίσμα και ο κτίστης περιέρχονται σε ένα είδος ταύτισης που, στην χριστιανική θεολογία, ορίζεται ως πανενθεϊσμός. Ο πανενθεϊσμός σχετίζεται με τον πανθεϊσμό αν και διακρίνεται από αυτόν. Στον πανθεϊσμό, η φύση και ο θεός είναι ένα, και ο κόσμος είναι θείος. Στην προσέγγιση αυτή, βασίζεται η θρησκεία της μητέρας-θεάς. Στον πανενθεϊσμό, ο κόσμος και ο θεός δεν ταυτίζονται, αλλά καθετί εμπεριέχεται στον θεό. Στα ποιήματα της Λιακέα, ο παγανιστικός πανθεϊσμός συνυπάρχει με τον χριστιανικό πανενθεϊσμό.
Αναφορές στον χριστιανισμό
Πολυπληθείς όμως είναι και οι αναφορές της Λιακέα σε στοιχεία που παραπέμπουν στον χριστιανισμό. Ο τίτλος του βιβλίου, Απόδειπνο, θα μπορούσε να αναφέρεται και στην ορθόδοξη ακολουθία του Απόδειπνου. Το Μέγα απόδειπνο τελείται το βράδυ μετά το δείπνο ως ευχαριστία για την πρόνοια του Θεού τη μέρα που πέρασε. Χρησιμοποιείται κυρίως τα βράδια της περιόδου της Μεγάλης Σαρακοστής, δηλαδή πριν την ανάσταση. Το Μικρό απόδειπνο τελείται τα υπόλοιπα βράδια του χρόνου και αποτελεί συντομότερη εκδοχή του. Το Απόδειπνο μπορεί να τελεστεί στους ναούς αλλά και μέσα στα σπίτια των χριστιανών.
Στην αρχή του βιβλίου, η μαυροφορεμένη Χριστίνα αποτελεί μια τυπική μορφή γυναίκας που πενθεί. Στο δεύτερο, άτιτλο ποίημα του βιβλίου, γίνεται αναφορά στο «μαντίλι μαύρο για πόσους θανάτους;». Σε ένα ακόμη άτιτλο ποίημα (σελ. 15), η ποιήτρια περιγράφει την επίσκεψή της «σ’ αυτή την πιο ψηλή/ έρημη πλευρά/ του νεκροταφείου». Η αναφορά στο Ψυχοσάββατο, είναι επίσης χαρακτηριστική. Το Ψυχοσάββατο είναι μέρα αφιερωμένη στην μνήμη των νεκρών και στην επικοινωνία με αυτούς μέσω της προσευχής. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι : «Ψυχοσάββατο/ Ένιωσα αμυδρά τα χνώτα των νεκρών/… / Ήσυχοι ανέμεναν/ το όνομά τους/-μήπως σαλέψουν/ φύκια/ στο νερό». Άλλη μια αναφορά στον θάνατο υπάρχει στο ποίημα «Απόδειπνο». Το ποίημα αναφέρεται στο πλύσιμο των οστών των νεκρών: «Η γιαγιά και μια ακόμη μανδηλοφορούσα πλένουν και ασπρίζουν/ οστά σε μια πράσινη λεκάνη/ Δες Βαγγελάκι μου πώς γίνεται/ ο άνθρωπος, κοίτα το κεφαλάκι του, τα χέρια». Ο θάνατος κυριαρχεί και σε αρκετά άλλα ποιήματα. Σε ένα άτιτλο ποίημα (σελ 51), συναντούμε τους στίχους: «ασπόνδυλος ο χρόνος/ ολόλευκη σιωπή/ σάστισα/ σαν νεκροσήμαναν καμπάνες» – αναφορά στο πένθιμο χτύπημα της καμπάνας σε μια κηδεία ή ίσως στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας. Ο θάνατος περιγράφεται ως ολόλευκη σιωπή, πιθανή αναφορά στο λευκό χρώμα των οστών. Η ποιήτρια στο άτιτλο ποίημα της (σελ. 27) αναφέρεται επίσης στην Ανάσταση: «χαρούμενες φωνές γυναικών/ που ψήνουν γαλατόπιτες/ για την Ανάσταση». Εξάλλου, σε ένα από τα χαϊκού της, γράφει: «Χωρίς φεγγάρι/ με κεριά στο σκοτάδι/ η Ανάσταση». Στο συγκεκριμένο χαϊκού, γίνεται ξεκάθαρο ότι ο χριστιανικός θάνατος προσεγγίζεται με την ελπίδα της Ανάστασης. Δεν αποτελεί οριστικό τέλος αλλά μια κατάσταση μετάβασης στην άλλη ζωή. Στο χαϊκού που συναντάται προς το τέλος του βιβλίου, η ποιήτρια σημειώνει: «Διασπώμαι/ ως την εξαΰλωση/ σκήνωμα φθαρτό». Το σκήνωμα αναφέρεται στο λείψανο αγίου ενώ η εξαΰλωση στην εξαφάνιση του υλικού σώματος. Η Λιακέα προσεγγίζει έτσι την χριστιανική πνευματικότητα δίνοντας έμφαση στον θάνατο,και στις χριστιανικές τελετές γύρω από αυτόν οι οποίες στοχεύουν στην αναμνημόνευση των νεκρών με τελικό ορίζοντα την ανάσταση. Ο χριστιανισμός της Λιακέα δεν μένει σε μια αγωνιώδη ύμνηση του θανάτου, αλλά μάλλον στην αντιμετώπισή του, στο καταπρόσωπο κοίταγμά του, με την ελπίδα αναγέννησης, επανεκκίνησης της ζωής. Επίσης, είναι αξιοσημείωτο ότι η χριστιανική πνευματικότητα που περιγράφει η Λιακέα συνδέεται με τελετουργίες που δημιουργούν μια αίσθηση κοινότητας. Οι γυναίκες αποτελούν το κέντρο αναφοράς αυτής της πνευματικής κοινότητας. Οι εργασίες και οι τελετές που επιτελούν οι γυναίκες, είναι αυτές που τις συνδέουν με σχέσεις αγάπης και χαράς ή ακόμη και συλλογικής επεξεργασίας του πένθους. Το νοιάξιμο, η συντροφικότητα, η αλληλεγγύη, αναδεικνύονται μέσα από τις χριστιανικές τελετές, σφυρηλατώντας μια γυναικεία πνευματικότητα. Η χριστιανική ελπίδα αναγέννησης, η αίσθηση της πνευματικής κοινότητας και το νοιάξιμο και η συντροφικότητα είναι τα στοιχεία της ποίησης της Λιακέα που συνδέουν στενά τη χριστιανική πνευματικότητα με την οικοφεμινιστική πνευματικότητα.
Αναφορές στον παγανισμό
Οι αναφορές της ποιήτριας στον παγανισμό συνυπάρχουν με αυτές στη χριστιανική θεολογία. Μια προφανής παγανιστική αναφορά υπάρχει στο ποίημα «Η αγελάδα». Η αγελάδα, όπως και άλλα ζώα, ταυτίστηκαν από τους άντρες κυρίως με τη θηλυκότητα. Στο ποίημα της Λιακέα, η ποιήτρια ονειρεύεται μια αγελάδα που κοιμάται. Εδώ φαίνεται να υπάρχει ένα είδος ταύτισης μεταξύ της ποιήτριας με το ζώο, σύμβολο της θηλυκότητας. Η αγελάδα αναφέρεται στο ποίημα ως άγιο ζώο. Πιθανόν να αναφέρεται στο στεφάνωμα και στη σφαγή (ταύρου, συνήθως) κατά τη διάρκεια παγανιστικής τελετής που διατηρείται υπό τη μορφή εθίμου σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, όπως η Μυτιλήνη. Ίσως, με τους στίχους «πίσω το άγριο ζώο τρεμοσβήνει, σε λίγο θα έχει εξαφανιστεί», η ποιήτρια να αναφέρεται στη θυσία του ζώου. Γενικά, η αγελάδα μπορεί να συνδεθεί με διάφορες παγανιστικές θεότητες που εμφανίζονται στην ελληνική ή αιγυπτιακή μυθολογία, όπως η Ιώ ή η αιγυπτιακή Άθωρ ή η θεά-αγελάδα Μπατ. Η Άθωρ, όπως και άλλες παρόμοιες θεότητες, είναι σύμβολο της μητέρας-τροφού, η οποία όμως παίζει σημαντικό ρόλο όχι μόνο στον κόσμο των ζωντανών αλλά και των νεκρών. Η Άθωρ περιμένει τους νεκρούς κατά την άφιξή τους στον άλλο κόσμο, για να τους υποδεχτεί στη ράχη της. Ίσως σε αυτούς να αναφέρεται η ποιήτρια γράφοντας «Ξάφνου παρελαύνουν μπροστά μου ζωντανοί και πεθαμένοι».
Σε άτιτλο ποίημα (σελ. 31), φαίνεται να ταυτίζεται η θηλυκότητα με τη φύση και συγκεκριμένα με την αλεπού. Η αλεπού και η αγελάδα αποτελούν από τα πιο συνηθισμένα σύμβολα της γυναικείας φύσης. Επίσης, η αλεπού ήταν το ιερό ζώο-ακόλουθος της θεάς Βένδιδας που λατρευόταν από τους Θράκες. Σε αυτό το ποίημα, η αλεπού παρουσιάζεται τραυματισμένη, έχει κοπεί η ουρά της: «ίσως να κρύβεται δίχως την ουρά της, που κόπηκε πάνω στον γκρίζο δρόμο». Πιθανόν το ποίημα παραπέμπει έμμεσα και στον αντίστοιχο αισώπειο μύθο της αλεπούς με την κομμένη ουρά. Από την άλλη, φαίνεται να αναφέρεται και στον εξανδραποδισμό της άγριας φύσης από τον ανθρώπινο πολιτισμό.
Εκτός από τον ζωομορφισμό που αξιοποιείται για να ταυτίσει τη θηλυκότητα με τη φύση, αξιοποιείται και η μεταφορά της γυναίκας που μεταμορφώνεται σε λουλούδι. Η Λιακέα γράφει: «Στη ράχη της ανοίγει ένα λουλούδι η μεταμόρφωση αργή την πονά… Το λουλούδι άνθισε και είναι κόκκινο απλώνει τις ρίζες του και την πονά». Στο συγκεκριμένο ποίημα, θα μπορούσε να διακρίνει κανείς αυτό που οι Ντελέζ και Γκουαταρί αποκαλούν «γίγνεσθαι φυτό»: μια διαδικασία μεταμόρφωσης και εξέλιξης προς μια κατεύθυνση μη-κυριαρχίας. Το ‘γίγνεσθαι γυναίκα’ αποτελεί ένα στάδιο προς άλλες μορφές ύπαρξης, λιγότερο εξουσιαστικές, όπως το ‘γίγνεσθαι ζώο’ και ‘γίγνεσθαι φυτό’. Αυτή η έννοια, όπως είναι προφανές, έχει καθαρά οικολογικές συνδηλώσεις.
Άλλη αναφορά στον παγανισμό μπορεί να θεωρηθεί αυτή στο θρόισμα του αέρα που συνδέεται με τη φανέρωση του θεού: «Χρυσά καλάμια οι αγαπημένοι μου σημάδια που θροΐζει ο θεός…». Το θρόισμα των φύλλων στο μαντείο της Δωδώνης, για παράδειγμα, αποτελούσε έκφραση του θείου προς τους ιερείς.
Αναφορές στη μαγεία
Οι αναφορές της ποιήτριας στη μαγεία είναι λιγότερο προφανείς από τις χριστιανικές και παγανιστικές αναφορές, όμως υπάρχουν, παίρνοντας μάλιστα κάποιες φορές μια σουρεαλιστική χροιά. Στο ποίημα «Το τρενάκι», αποκαλύπτει «δαιδαλώδεις σιδηροτροχιές στο υπόγειο της θείας Καλιρρόης», με προφανή αναφορά στο άνοιγμα ενός είδους πύλης που οδηγεί σε έναν άλλο κόσμο.
Μια άλλη αναφορά στη μαγεία βρίσκουμε στην τσιγγάνα που λέει τη μοίρα με βάση τη χειρομαντεία: «Κάτω απ’ τον ήλιο η τσιγγάνα να σου πω τη μοίρα σου και δείχνει τα χρυσά της δόντια».
Υπάρχουν, λοιπόν, και αναφορές της Λιακέα σε παραισθητικές εικόνες που πιθανώς να συνδέονται με μαγικές πρακτικές: σε έναν κόσμο πνευμάτων, άγνωστων δυνάμεων και μαγικών πλασμάτων που κινούνται μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου.
Τελικές σκέψεις
Ο οικοφεμινισμός συνδέει την εκμετάλλευση της φύσης με την καταπίεση της γυναίκας. Αντιλαμβάνεται τα δικαιώματα της γυναίκας-μητέρας και της γυναίκας -ης ως αλληλένδετα, και γι’ αυτό αρνείται ότι μπορεί κανείς να αγωνίζεται για τα δικαιώματα των γυναικών αγνοώντας τις οικολογικές θέσεις – και το αντίστροφο (Μπέμπης, 2021). Το Απόδειπνο της Λιακέα εντάσσεται στο ρεύμα του οικοφεμινισμού που συνδέεται με την πνευματικότητα. Συγκεκριμένα, όπως δείξαμε, υιοθετεί και συνδυάζει εκλεκτικιστικά θέσεις της χριστιανικής θεολογίας, του παγανισμού και της μαγείας.
Ο χριστιανικός οικοφεμινισμός θεωρεί ότι σε όλο το φυσικό περιβάλλον, σε κάθε τι, υπάρχει ο θεός με τρόπο που ιεροποιεί τα πάντα και αποκαλύπτει τι είναι ο θεός (πανενθεϊσμός). Έτσι, ο θεός και ο κόσμος βρίσκονται σε μια σχέση αλληλεξάρτησης που επιβάλλει τον σεβασμό του οικοσυστήματος (Μπέμπης, 2021). Από την άλλη, η πνευματικότητα στον παγανισμό αναφέρεται στην απόρριψη του χριστιανισμού ως πατριαρχικής θρησκείας και τη θρησκευτική στροφή προς μια λατρεία της μητέρας-θεάς. Σύμφωνα με την παγανιστική οπτική, το φυσικό περιβάλλον ταυτίζεται στην πληρότητά του με το θείο (πανθεϊσμός). Τέλος, σύμφωνα με τη μαγεία, ο υλικός κόσμος αποτελεί κατώτερη έκφραση μιας ανώτερης πνευματικής πραγματικότητας. Το σημείο όπου συγκλίνουν τα τρία ρεύματα πνευματικότητας παρά τις επιμέρους διαφορές, είναι η παραδοχή της ιερότητας του κόσμου και η ανάγκη μιας αρμονικής συμβίωσης με όλους τους ζωντανούς οργανισμούς. Είτε η φύση είναι ο θεός, είτε η φύση αποτελεί έκφραση της δύναμης του θεού, η φύση εκλαμβάνεται ως ιερή έκφραση της θηλυκότητας. Οι θηλυκές αξίες εμποτίζουν τον κόσμο που χτίζει η Λιακέα και αμφισβητούν με τη δύναμή τους τις ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ ανθρώπινων και μη ανθρώπινων όντων. Ο κόσμος του Απόδειπνου είναι ένας κόσμος που διέπεται από τις αρχές της ισότητας, της ελευθερίας, της αναγνώρισης της φύσης ως αυταξίας, και της αρμονικής συνύπαρξης.
Ο οικοφεμινισμός με πνευματικότητα, σε όλες τις εκδοχές του, υπονοεί ότι οι γυναίκες έχουν μια ανώτερη σχέση με τη φύση απ’ ό,τι οι άνδρες, η οποία οφείλεται στο ότι οι γυναίκες είναι βιολογικά συνδεδεμένες με τους ρυθμούς της φύσης και μπορούν να την κατανοούν διαισθητικά, θεμελιώνοντας ένα είδος γυναικείου μυστικισμού. Επίσης, ο οικοφεμινισμός με πνευματικότητα συνδέεται σε κάποιες εκδοχές με την ηθική της φροντίδας (Biehl, 2022).
Η ηθική της φροντίδας φαίνεται να διαπερνά εν μέρει και το βιβλίο της Λιακέα. Η γυναικεία φροντίδα για τους νεκρούς, για το μαγείρεμα, για τα παιδιά, εκφράζουν αυτή την ηθική της φροντίδας. Οι γυναίκες συγκροτούν μια κοινότητα με ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς που φαίνονται απρόσβλητοι από την ανδρική επιθετικότητα. Επίσης, η συμμετοχή σε θρησκευτικά ή εθιμικά τελετουργικά ενισχύει το αίσθημα του ανήκειν στις γυναίκες, και θεμελιώνει μια ατμόσφαιρα σοφίας και πνευματικότητας. Η φύση εμφανίζεται στο βιβλίο της Λιακέα ως μια εκδοχή παραδείσου, όπου όμως ο θάνατος δεν έχει καταστεί ακόμη δυνατό να κατανικηθεί. Η χλωρίδα και η πανίδα αποτελούν εκφράσεις της θείας ουσίας, φανερώνουν το μεγαλείο και τη δόξα του θεού, συγχρόνως δε συνιστούν τμήμα της γυναικείας μεταφυσικής. Οι σχέσεις των ζώων και των φυτών με τον άνθρωπο μοιάζουν αρμονικές και αδιατάρακτες. Ο κόσμος παρουσιάζεται ως μια οικολογική φαντασίωση τάξης, αρμονίας και ασφάλειας.
Έτσι, το βιβλίο της Λιακέα διακρίνεται από την πρωτότυπη προσέγγιση του φεμινισμού και της οικολογίας, και την σύνδεσή τους με την πνευματικότητα. Επίσης, φαίνεται να ανιχνεύεται στα ποιήματά της η επιρροή ενός αντικαπιταλιστικού ρομαντισμού. Ο αντικαπιταλιστικός ρομαντισμός του Απόδειπνου έγκειται στην ανάγκη επαναμάγευσης ενός απομαγευμένου κόσμου, στην εστίαση σε οργανικές και κοινοτικές μορφές ζωής, καθώς και στην επιστροφή σε έναν κόσμο λιγότερο μηχανοποιημένο και τεχνητό. Η επιστροφή στην πνευματικότητα, οι κοινωνικοί δεσμοί που αναπτύσσονται μεταξύ των γυναικών, η απουσία της τεχνολογίας και η εξύμνηση της φύσης διαπερνούν το βιβλίο. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν σημαντικά στοιχεία ενός αντικαπιταλιστικού ρομαντισμού που έχει οικολογικές συνδηλώσεις (Sayre & Lowy, 2023).
Συγχρόνως, η Λιακέα μοιάζει να γράφει ένα βιβλίο-προσευχή. Η προσευχή της, ειπωμένη χαμηλόφωνα σαν λυρικό τραγούδι, αποτελεί έναν ύμνο προς τη φύση, την γυναίκα και τον θεό. Μια προσευχή που απευθύνεται προς τους ζωντανούς αλλά και τους νεκρούς, οι οποίοι ως μνήμη συνεχίζουν να υπάρχουν στη ζωή μας, μέσα από τελετές φροντίδας και παρηγοριάς. Οι νεκροί και η σχέση μας μαζί τους, αποτελούν ακόμη μία συνιστώσα της πνευματικότητας που θεμελιώνεται στο βιβλίο. Η ζωή και ο θάνατος, η φύση και ο άνθρωπος, προσεγγίζονται όχι αντιθετικά αλλά ως ενότητα που καταργεί τα δίπολα. Το Απόδειπνο συντελείται έτσι σε ένα εσωτερικό διάστημα όπου ο χώρος και ο χρόνος συναντιούνται και συμπλέκονται, καταδεικνύοντας τη μοναδικότητα και την ενότητα του κόσμου (Λιακέα & Ρώσσογλου, 2024).
Το Απόδειπνο αποτελεί μια υπενθύμιση για τη δύναμη των τελετουργικών, της θρησκείας, των δυνάμεων της φύσης, των γυναικείων αξιών. Οι γυναίκες αναδεικνύονται εδώ σε μυσταγωγούς της θεάς-γης, σε μάγισσες που επικοινωνούν με τη φύση και τα στοιχεία της, σε ιέρειες της θηλυκής πλευράς του θείου. Η μυστική λειτουργία που επιτελείται μέσα από την ποίηση της Λιακέα δεν τελείται σε κτιστούς ναούς αλλά στον ναό της φύσης. Δεν στηρίζεται σε μια πατριαρχική πνευματικότητα που αποκλείει τις γυναίκες αλλά σε μια κοινότητα όπου η θηλυκότητα εξυψώνεται σε προνομιακό κοινωνό και μεταγωγό του θείου, που ενσταλάζει την αγάπη, τη στοργή και τη σοφία στη ζωή μας.
Βιβλιογραφία
~ Biehl, J. (2022). Γυναίκες και φύση, ένας επαναλαμβανόμενος μυστικισμός. Αθήνα: Ευτοπία.
~ Λιακέα, Ε. & Ρώσσογλου, Α. (2024). Reading Greece: Evi Liakea – “Words in Poetry Struggle to be Perceived as not only Notions, but also Images and Sounds”. Ανάκτηση από https://www.greeknewsagenda.gr/reading-greece-evi-liakea-words-in-poetry-struggle-to-be-perceived-as-not-only-notions-but-also-images-and-sounds/?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR0MJkUQ35yTFUzdBm9E-olD9893l05s52Nc_StmiyDPIDVj6WgSPzF-Tfc_aem_AYbaMG0Uh4Gqwyd7y2sWhxmdKRS2VuY1HUCt57kgYWV1XX9-4YM5vIHvWlKq_I43qJMEm6VE4smzGD37tk0ws0no
~ Μπέμπης, Β. (2021). Θεοτόκος και οικοφεμινισμός. Αθήνα: Αρμός.
~ Ντεγιάνοβιτς, Μ. (2023). Νέα κυκλοφορία: Απόδειπνο, Εύη Λιακέα. Ανάκτηση από https://thraca.gr/2023/07/%CE%BD%CE%AD%CE%B1-%CE%BA%CF%85%CE%BA%CE%BB%CE%BF%CF%86%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%B1%CF%80%CF%8C%CE%B4%CE%B5%CE%B9%CF%80%CE%BD%CE%BF-%CE%B5%CF%8D%CE%B7-%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%AD%CE%B1.html
~ Sayre, R. & Lowy, M. (2023). Ρομαντικός αντικαπιταλισμός και οικολογία. Αθήνα: Ηριδανός.
~ Σκορδούλης, Κ. (2020). Από την περιβαλλοντική ηθική στην πολιτική οικολογία. Αθήνα: Προπομπός.
~ Spretnak, C. (1993). Earthbody and personal body as sacred. Στο Carol J. Adams (Editor) Ecofeminism and the sacred (pp 261- 280). New York: Continuum.
*
Ο Αργύρης Δούρβας γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1981. Είναι απόφοιτος του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης (ΑΠΘ), των Σπουδών στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό (ΕΑΠ) και της Πολιτικής Επιστήμης (ΔΠΘ). Κατέχει M.Εd. στις Επιστήμες της Αγωγής (ΕΑΠ) και στην Ηγεσία και Διοίκηση Σχολικών Μονάδων (Πανεπιστήμιο της Λευκωσίας). Ασχολείται με την κριτική και τη συγγραφή. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το πρώτο του βιβλίο ποίησης, Νεκροταφείο ζώων / Άλλα ερωτικά (εκδ. Νεφέλη). Διατηρεί το ιστολόγιο Ποίηση αλλιώς.
*** Πατήστε εδώ για τα περιεχόμενα του τεύχους ***
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου